Қазақстан экономикасының компрадорлық сипатқа ие екені ешкімге де жасырын емес: шенеуніктердің бақылауындағы ірі бизнес мемлекет аумағында ең болмағанда өндірістің қандай да бір түрін дамыту туралы ойланбастан, шикізатты экспорттауға бағытталған. Барлық тетіктер шикізатты экспорттаушылар барынша пайда алуына бейімделген, деп хабарлайды «КазахЗерно.kz». Атап айтқанда, ұлттық валютаның үнемі құнсыздануы, жанар—жағармай бағасының өсуі және коммуналдық қызметтер тарифтерінің өсуі – мұның бәрі ұзақ мерзімді жобаларды мағынасыз етеді, бірақ бәрі бірдей экспортты ынталандырады – ел ішіндегі шикізат шығындары теңгені құрайды, ал олар шетел валютасында табыс табады.
Экс—министрдің мысалы
Компрадорлардың мүддесіне құлшыныспен қызмет ететін шенеуніктің жарқын мысалы – 2011—2016 жылдары Ауыл шаруашылығы министрі болған Асылжан Мамытбеков. Мысалы, Қазақстанда ет өнеркәсібін құруды нөлден бастап, оны шаруалар үшін ең тиімдісі – тірі малды шетелге сату болатындай етіп «ұштап». Яғни, тағы да шикізат, дайын өнім емес.
Бірақ, біз етті экспорттаған жоқпыз, қажет те емес, Асылжан Мамытбековтың кінәсінен Қазақстан дүниежүзіндегі ең ірі ұн экспорттаушы мәртебесінен айырылғаны өте өкінішті. Мұның бәрі сол кездегі министрдің жеңіл қолымен Қазақстан Қара теңіз порттарынан бұрын тек ұн жеткізілетін Орталық Азия елдеріне астықты (қайтадан шикізат) экспорттауды қайта бағдарлағандықтан. Ал диірменшілер мемлекет қолдауынан айырды. Бұл перспективалы сала емес.
Қазір Асылжан Мамытбеков үкіметте де, Қазақстанның ет одағында да жұмыс істемейді. Барлық жерде оны сұрады. Ол бос уақытын Facebook—те өткізеді, ауыл шаруашылығының өзекті тақырыптарын талқылайтын көлемді жазбаларды мерзімді түрде жариялайды.
Атап айтқанда, жуырда ол бидайға экспорттық баж салығын енгізу қажеттігін айтты. Нарық қатысушыларының басым бөлігі бұған қарсы екені анық, өйткені шаруалар зардап шегеді – сондықтан экс—министрмен ешкім дауласып жатқан жоқ.
Екінші жағынан, бірден бірнеше экономистің абдырап қалуына Аслыжан Мамытбековтің дәл қалай сөйлегені себеп болды. Ал ол, артық емес, кем емес, үмітсіз бөгделерде астық өңдеуді жазды.
«Шикізаттың (бидайдың) қасында болу және одан бірнеше мың шақырым жерде орналасқан және қосымша көліктік—логистикалық шығындарға ақша жұмсауға тура келетіндермен салыстырғанда бәсекеге қабілетсіз болу қалай түсініксіз», — деп Асылжан Мамытбеков «Үкім» шығарды. отандық диірменші.
Дегенмен, Қазақстанның астық өңдеуінің бәсекеге қабілеттілігіне көптеген факторлар әсер ететінін кім білуі керек – қымбат жұмыс күшінен бастап электр энергиясының жоғары тарифтеріне дейін, Өзбекстандағы жұмсақ климаттық жағдайдан несиелік шарттар мен салық салуға дейін.
Қу түлкі
Әрине, қарт түлкі Мамытбеков айлакер – мұның бәрін жақсы біледі. Министрлік қызметте болған барлық жылдары ол фрезерлік өнеркәсібіне қандай да бір қолдау көрсету идеясын ыждағаттылықпен алып тастады. Неліктен? Біз бұған мақаламыздың басында жауап бердік — өйткені біз өңделген өнімді емес, шикізатты барынша тиімді экспорттауға жағдай жасай отырып, компрадорлардың мүдделеріне адал қызмет еттік.
Нарық заңдылықтарын жетік білетін, өңдеу өнеркәсібі дамымаған елдің қайыршылыққа ұшырайтынын түсінетін экономистер экс—министрдің кейпіне дәл осылай түсті. Өйткені қосылған құнның барлығын шикізатты сатып алушылар алады.
Бақыт Мұратов Аслыжан Мамытбековтің ұстанымына былай деп жазды:
«Мен астықты немесе ұнды экспорттау/импорттауды жақсы білмеймін, бірақ экономикалық тұрғыдан сіз қатты қателесесіз. Бұл, мысалы, «жер асты байлықтарын барлауды, мұнайды немесе металдарды өндіру мен өңдеуді дамытудың қажеті жоқ, бірақ елден кенді экспорттау қажет» дегенмен бірдей. Бұл бір ғана нәрсені білдіреді: біз импорттаушы елдердің экономикасы үшін жұмыс істейміз, соның нәтижесінде Қазақстаннан барлық қосылған құн, барлық салықтар мен кірістер алынып тасталады. Шынымды айтсам, таң қалдым. Осындай оймен мемлекеттік қызметте қалай жүрсін? Мен халық шаруашылығы экономикасының негіздерін оқуды ұсынамын».
Дегенмен, тағы да айта кетейік, экс—министр бірдеңеден қателеспейді немесе экономика негіздерін білмейді. Ол экономиканың компрадорлық сипатын сақтайтын және Қазақстан халқын (ең алдымен ауыл тұрғындарын) кедейшіліктен құтылуға мүмкіндік бермейтін идеяларды алға жылжытуды жалғастыра отырып, өз меценаттарының мүддесі үшін әдейі әрекет ететіні сөзсіз.
Экономист Тимур Айсаутов Аслыжан Мамытбековке арнаған үндеуінде осыған назар аударды.
«Бүкіл мәселе, сіз бидай экспортын шектеу/шектемеу мәселесіне макроэкономист емес, ең жақсысы ауыл шаруашылығы саласының маманы, астық өсірушілердің көзімен қарайсыз. Егер сіз бұл мәселеге астық өсірушілер немесе диірменшілер емес, макроэкономистер тұрғысынан қарасаңыз, онда астық өсірушілердің шығыны квоталар мен баж салығы енгізілсе, бүкіл экономиканың келешегі бар жиынтық пайдасынан ӘЗІРДЕЙ аз екенін түсінесіз. Иә, астық өсірушілер шартты 1 мың доллардан айырылады, бірақ диірменшілер, жем дайындаушылар, мал өсірушілер, құс өсірушілер, макароншылар, ұн кондитерлері және т.б. Дәнді дақылдар деңгейінде үнемі ойланып, пікір таластырасың. Мемлекет қайраткері жалпы экономикалық/макроэкономикалық тепе—теңдік (пайда/шығын) тұрғысынан ойлауы керек!»
Олигархтардың қызметшісі
Айтайын дегенім, экс—министр бір кезде темірбетонды аргументтердің қысымына төтеп бере алмай, «артына бұрылды». Қайта өңдеуді дамытуға қарсы емеспін, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің есебінен айналысуға қарсымын дейді. Бірақ мәселе, өңдеуді дамыту түптеп келгенде фермерлерге жоғары бағамен тұрақты сатуды қамтамасыз ету арқылы көмектеседі. Дәл осыны компрадорлар қаламайды. Олардың мақсаты – ауыл тұрғындарының көпшілігін кедейшілікте ұстау, сол арқылы олигархтарға өз еңбегін бір тиынға беріп, экспорттан барынша пайда алу. Ал бұл толығымен Асылжан Мамытбеков Қостанай облысында жұмыс істеген күннен бастап жақын қарым—қатынаста болған астық олигархтарына қатысты.
Бұл туралы Тимур Айсаутов былай деді:
«Миллиондаған гектар шөпте иттей отырғандар қарапайым астық өндірушілерге өте қарапайым және қарапайым қызығушылық танытады — осында және қазір, күш жұмсамай ақша табу. Және олар мультипликатор әсері туралы ештеңе естігісі келмейді, өйткені олардың көйлегі мен қалтасы денеге жақын».
Тақырыпты жалғастырған экономист Руслан Ыдырысов Асылжан Мамытбековтың ұстанымы экономиканың негізіне қайшы, астық экспорттаушылардың мүддесіне ашық лобби болып отырғанын тікелей атап өтті:
«Барлық жерде бизнесмендер қосымша құны бар өнімдерді өндіруді барынша арттыруға күш салуда, бұл экспорттық түсім көлемін арттыруға мүмкіндік береді. Ал бізде, әдеттегідей, қисық логиканың өзіндік жолы бар. Соның салдарынан көршілер құнын қосты, көршілер жұмыс тапты, бізде бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрінен осындай уәждер бар».
Талқылаудың бір тұсында Асылжан Мамытбеков өзінің «қалқығанын» сезіп, өзінің сүйікті аргументіне – бәрін өзі реттейтін «еркін нарықтың» қажеттілігіне жүгінді. Дегенмен, мұнда да экономистер оны иығына жүктеп отыр.
Ержан Раушанов «еркін нарық», әсіресе, ауыл шаруашылығында аңыз екеніне назар аударды. Еркін нарық дамыған экономиканы құрған жоқ. Дамудың бірден—бір жолы – дамуға қажетті қадамдарды жоспарлауға және ынталандыруға мемлекеттің белсенді қатысуы.
«Бүгінде әлемге әйгілі экономистердің көпшілігі (мысалы, Стиглиц, Дүниежүзілік банктің бұрынғы бас экономисі) өзін—өзі реттеудің нарықтық тетіктерінен гөрі интервенцияларды тиімдірек деп санайды. Гананың тәжірибесі кеңінен танымал, оның үкіметі сауданы ырықтандыру, ешқандай шектеулер енгізбеді — нәтижесінде ондаған жылдар бойы құрылған магистральдық өндірістер өмір сүруін тоқтатты».
Компрадорлер ұяты
Қорытындылай келе, пікірталасқа есі дұрыс қатысушылар Қазақстанда макроэкономикалық жоспарлаудың жоқтығын, министрліктер арасында үйлестірудің жоқтығын, экономиканы дамытудың бірыңғай келісілген ұзақ мерзімді бағдарламасының жоқтығын өкінішпен атап өтті. Ұрандар, әдемі тұсаукесерлер, биік мінберден шуылдаған сөздер. Бірақ Қазақстанда ұлттық экономикалық саясат жоқ. Барлығы өздерінің тар ведомстволық мүдделерімен, кейде тек рулық мүдделермен өмір сүреді.
«Біздің үкімет 30 жыл бойы қысқа жоспарлармен жұмыс істеп келеді. Әрбір министр нәтижені осында және қазір көрсеткісі келді, өйткені оған осылай талап етілді. Көп деңгейлі өңдеу өнеркәсібін құрудың қиын жолына ешкім дайын емес еді. Қысқа мерзімді басымдықтар ұзақ мерзімді мақсаттар мен перспективаларды жиі өлтіретінін ешкім ойлаған жоқ. Біздің бюрократия ұзақ мерзімді мақсаттармен өмір сүре алмайды, бұл жүйе», — деді Тимур Айсаутов.
Осының бәрін ескере отырып, экономистер көңіл көншітетін қорытынды жасады — ағымдағы жағдайдың дамуымен ұн өндіру өнеркәсібі 90% ықтималдықпен өледі. Оның үстіне, экспортсыз қалған диірменшілер де Қазақстанның ішкі нарығын ұстай алмайды – біздегідей емес, өз мемлекетінен барлық қажетті қолдауды алатын сол ресейлік диірменшілер оларды жай ғана басып қалады.
Бұл жақында қазақстандық дүкен сөрелерінде бізді отандық емес, ресейлік ұн күтіп тұр деген сөз. Қазақ астығының ұны Өзбекстанда өндіріліп, барлығына сатылады. Соның ішінде өзіміз де.
Компрадорлер мен олардың көмекшілері елді басқарып отырғаны осы ұят.
Мырзабек Смагулов
