Соңғы айларда тұрғындар жағымсыз «тосын сыйларды» қайта-қайта сезінуде – ет Павлодар облысының сауда орындары мен дүкендерінде үнемі қымбаттап келеді. Енді сиыр немесе жылқы етінің жақсы кесегін, тіпті әлеуметтік дүкенде 2100-2300 теңгеден, супермаркеттерде тіпті одан да қымбатқа сатып алады, дейді «КазахЗерно.kz» тілшісі. Қаладағы ауылшаруашылық жәрмеңкесі кезінде әрқайсысы 1500 теңге тұрады, бірақ бұл негізінен етпен жабылған сүйектер. Жақында ғана дүкендерден 1700 теңгеге жақсы ет кесегін алған едік.
Бұл жоғарылаудың пайызы қандай және ет бағасы табысы аз азаматтар үшін қол жетімді болмай қалуы, елде не болып жатқанына байланысты? Ия, ештеңе болған жоқ – валюта бағамы баяу көтеріліп жатыр, тарифтерді көтеруге әлі де уәде берілуде. Жалақы да өсіп жатқан жоқ. Сыбыс-пікірлер әр түрлі: кейбіреулер еттің шетелге экспортының өсіп келе жатқанын айыптайды. Басқалары кезекті маусымның бағасының өсуін сезінеді, дегенімен біз кез-келген маусымдықтықтың аяқталатынын, ақыр соңында, маусымдық бағаның солай қалатынын (әрине, жоғарылап отырады) немесе оған жақын болатындығын білеміз. Басқа біреулер мал жазғы жайылымға кеткенде, шаруаларға малды сатудың пайдасыз болатынын айтады, олар малдың салмағын да, күйлілігін де жақсарту үшін, жайылымнан «өтеусіз» пайда алу керек.
Ия, бірақ бұған дейін де малды жайылымда ұстайтын едік, біз қазіргі еттің мұндай бағасы туралы ойлана да алмадық. Бірақ, жасы үлкен адамдар билік тарапынан бақылаудың жоқтығын кінәлайді – олар баға жағдайын өз қолдарынан жіберіп алды дейді.
Мүмкін, барлық себептер бағаға әсер етуі мүмкін, бәлкім, олар бір жерде, бір уақытта жиналып, жағдайға қатты әсер етті. Бірақ бұдан оңай ма? Бұл біздің өңірде ауылшаруашылық жәрмеңкелеріндегі ет сатудың жоғары көлемінің арқасында жағдай азды көпті бақыланады және ет нарығындағы бәсекелестік әлі де жоғары болып қалуда. Алайда, адамдар бұл бағаның күрт көтерілгенін сезіп, билікке көптеген сұрақ қоя бастады. Шын мәнінде, кез-келген объективті экономикалық себептермен, тұтынушылардың қалтасынан қағатын, бағаның күрт көтерілуін түсіндіру қиын. Сонымен қатар, ет бүкіл ел бойынша қымбаттайды.
Бұл өткен жылдың екінші жартысында ет мал шаруашылығын дамыту бағдарламасын кең көлемде іске асырылуы басталған жағдайда. Оның негізін шағын және орта кәсіпорындар құрайды. «Сыбаха» несиелік өнім аясында, осы жылдың 8 айында, 71,5 мың бас мал сатып алу үшін 730 шаруа қожалығы және 156,1 мың қой сатып алу үшін 282 шаруа қожалықтары қаржыландырылды. Өткен жылдан бастап ет мал шаруашылығын дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламасы аясында, қолайлы жағдай жасалған ет мал шаруашылығында, отбасылық шаруа қожалықты құру үшін арнайы несиелеу бағдарламалары іске қосылды.
Биыл 683 отбасылық шаруа қожалығы 66,7 мың мал басына несие алып, 42 мың бас төлдейтін ірі қара мал тұқымы алынды. Сонымен қатар, 536 шаруа қожалығының 210 мың ұрғашы қой сатып алуы қаржыландырылды. Мұның бәрі – ҚР ауыл шаруашылығы министрлігінің ресми мәліметтері.
Өткен жылдың қорытындысын шығарған кезде, ауыл шаруашылығы министрлігінің шенеуніктері «ет» экспорттық бағдарламасын жүзеге асырудағы алғашқы жетістіктеріне қуана қойған жоқ. Өткені, тоқсанда сиыр етін экспорттау жоспары асыра орындалды. Жалпы, шетелге жоспарланған 15 мың тонна орнына 19,9 мың тонна жіберілді. Салыстыру үшін: 2017 жылы сиыр етінің экспорты бар-жоғы 5,5 мың тоннаға жеткен еді, айтарлықтай прогресс айқын көрінеді. Сондай-ақ, Павлодар облысы да өзінің экспорттық жоспарын 1100 тоннаға асырып орындады. Яғни, біз «экспорт себебіне» шығатын болғанымыз ба?
Иә, ет экспорты отандық кәсіпорындарға тиімді, тек сиыр етін өндірушілердің арқасында өткен жылы шамамен 27 миллиард теңге табыс алған болатын. Бұл мал шаруашылығы өнімдерін сатудан түскен барлық экспорттық түсімнің 27 пайызы. Ет мал шаруашылығымен айналысу бағдарламасына барлығы 19 мыңнан астам шаруа қожалықтары қатысады, олар әлемнің 11 еліне 33 мың тонна әр түрлі ет экспорттайды. Оның үстіне, Павлодар облысының үлесі онша көп емес. Екінші жағынан, бұл аз болуы мүмкін, дегенмен біздің аймақ жыл сайын сиыр етін экспорттау жоспарын асыра орындайды, сонымен қатар біз болашақ үшін жұмыс істейміз, содан соң салаға инвестиция саламыз. АШМ мәліметінше, өткен жылы ауыл шаруашылығына ең көп инвестициялар Павлодар, Алматы және Ақмола облыстарында тартылған.
Өткен жылы біздің облыста, ауыл шаруашылығына 93 миллиард 292 миллион 710 мың теңгенің инвестицияларын тарта алдық. Әрине, бұл инвестициялар ерте ме, кеш пе өз нәтижесін береді. Енді, келешектегі индикативті индикаторларға сүйенсек, ет өнімдерінің экспортын ұлғайту жолындағы көрсеткіш үнемі өсіп отырады.
Ауыл шаруашылығы министрлігі тағы ескі әндеріне басты: олар сиыр еті бағасының өсуіне маусымдық факторлар әсер етеді дейді, өйткені жаппай сою тамыз айының соңынан бастап жаңа жылға дейін жалғасады. Ия, бірақ қазан айы басталғанымен әлі ештеңе өзгермеді. Министрліктің айтуынша, сиыр етінің экспорты тек жанама әсер етеді. Бізде экспорт 4,9-дан 20,4 мың тоннаға дейін өсті. Мал шаруашылығын дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламасында мал бордақылау алаңдары мен ет өңдеу зауыттарымен бірлесіп жұмыс істейтін сиыр және қой шаруашылығында 10 жыл ішінде 80 мың отбасылық шаруа қожалығын құру қарастырылған. Бағдарлама сиыр еті мен қой етінің экспорттық әлеуетін арттыруға бағытталған. Яғни, себептерін анықтауға тырысқан кезде, министрліктің болашақтағы ең үлкен перспективалар туралы айта бастайтынын көреміз. Ал біз бүгін және қазір өмір сүргіміз келеді.
Қазақстандықтардың салыстырмалы түрде арзан құс етіне ауысуы кездейсоқ емес. Соңғы бес жыл ішінде, тұтынудың тұрақты өсуімен құс етінің өндірісі 40 пайызға артып, 192 мың тоннаға жетті. Біз жылына 477 мың тонна сиыр етін өндіреміз. Ал оны азаматтар біртіндеп тауық етімен алмастыруда. Бұл Қазақстанға тән емес.
Мен қаладағы жәрмеңкелердегі және сауда орындарындағы ет сатушылармен сөйлестім. Олардың пікірінше, бағаның өсуі, шаруалардың баға жоғарлатуына байланысты болды. Мен бұған онша сенбеймін, өйткені менің мал сатып алумен айналысатын екі жақын досым бар, яғни олар делдалдық жасайды. Егер сатып алу бағасы көтерілген болса, сату бағалары тек біршама көтеріледі. Мал өсірушілері өз кезегінде, жайылымдағы мал саны азайып жатыр дейді, бірақ бұл статистикалық мәліметтермен расталмайды. Екінші жағынан, сауда орындарындағы сатушылар ет тапшылығына байланысты бағалар көтеріліп кетті дейді. Демек, мұны білген мал өсірушілер мал сою пункттеріндегі бағаны күрт асырып жібергенін айтады. Тағы бірі: біздің мал өсірушілер малды шетелден көтерме сатып алушыларға – орыстарға, өзбектерге және басқаларға сатуды жөн көреді деген пікірлер болды. Шетелдіктер, сатып алудың жоғары бағасын ұсынатынына байланысты.
Союға арналған малды өсіру қаншалықты және қанша тұратынын білетін мал иелері бензин, дизель отыны мен шөп бағасы күрт көтеріліп кетті деп өздерін ақтайды. Олар теңгенің девальвациясы мен инфляция тұтынушыларға ғана емес, ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне де әсерін тигізгенін айтады. Сондықтан олар малды қымбатқа сатуға мәжбүр. Ет бағасының өсуі қазір мемлекет әлеуметтік қажеттіліктерге көп қаражат бөлетіндігімен байланысты деп те айтылуда. Осыған сәйкес халықтың өмір сүру деңгейі жоғарылады. Шынымен де осылай ма? Жоғарылады ма? Мен байқамадым.
Бірақ Қазақстанның ет одағында ет бағасының күрт көтерілуі кәсіпкерлердің өз әрекеттеріне байланысты деген қорытындыға келді. Сондай- ақ, шетелге малдың жаппай экспортының айналасындағы шудың пайда болуы сияқты. Сатушылар мен делдалдарға тауардың жетіспейтіндігі туралы сөз таратудың пайдасы бар, тауарлардың бағасын көтеру оңай екеніне бірлестікте сенімді. Экспортқа келетін болсақ, егер біз биыл 31 мың тонна сататын болсақ, ол Қазақстанда өндірілген өнімнің үш пайызынан аспайды. Сонымен қатар, шағын жеке қожалықтар, атап айтқанда, сауда орындарында сатылатын мал сол жерден алынады, ал олар экспортқа қатыса алмайды. Техникалық жағдайларға сәйкес.
Павлодар облысының ауыл шаруашылығынан бірнеше шенеунікке –себеп неде деп? сұрақ қойылған еді. Жасырын жағдайында да осындай дәлелдер келтіреді, дегенмен, бәрі түсінікті: үлкен ойыншылар жоғарылатуға ойнап, әдеттегідей тұтынушыны жеңді. Аймақта мұздатқыштарда ертесінде шаруалардан арзан бағаға сатып алынған ет қорлары болмағандай. Бұл республикадағы ірі ойыншылардың алып- сатарлық мәмілесі мен келісім әрекеті сияқты емес пе?
Мұндай жағдайда жергілікті билік не істей алады? Ия, бәлкім, ештеңе, өйткені олар бұрынғыдай баға жағдайына тек жанама және «нарықтық механизмдер» арқылы араласа алады. Бізде ет бағасының, Қазақстанның көптеген облыстарына қарағанда арзанырақ болғанына рахмет. Сондай- ақ өз тәжірибемнен білетінім, егер ауылшаруашылық жәрмеңкелеріне ертерек барсаңыз, бір жарым мың теңгеге де жақсысын таңдай аласыз. Әрине бұл әлсіз жұбаныш, бірақ дегенмен …
Владимир Гегер
с автором можно связаться по адресу:
[email protected]